Wiersze - Remigiusz Grzela

Eye´s Shadows

I was running across the platform because I was mad. Because I was completely
delirious. I was running after the train. But the train was waiting silently.
There was still another 15 minutes before it departed. I was to go to the town
of Lublin. As I neared my car, I bumped against an old woman. She waved her
walking stick after me, shouting and sending me all the Egyptian plagues. The
sweat was flowing on my neck. I should turn and say something. I should help her
stand, say that I'm sorry. But my mind was filled with other things. I almost
broke my neck. As I forgot about the pain in my heart, the pain was my more and
more often guest. I seemed to forget about my old age. Or maybe, after all these
years, I still felt strong enough to run. Was I running, or just running away?
My own world died long ago. It was now only black or only white. The door to my
car was closed, and I struggled nervously with it. Only after the fifth or sixth
try did I succeed in sliding it open. As I jumped up the stairs, I finally
understood that there on the platform I had been running after someone. But who
could it be? Was I losing my mind? I moved down the hallway, looking into the
individual compartments. The faces changed one by one, some sleeping, some
looking quietly out the window. Now I understood that I was looking for one
particular face. But could I find it? I knew she must be here on this train,
sitting, waiting. Where else would she be if not here? II The train first slowly
and after while faster left the station. Standing at the compartment's door, I
looked at her. She was thirty, maybe thirty-five. She had beautiful red hair
falling lazy onto her arms. She had a pretty face with sharp features-with
strong cheek-bones, nut-shaped eyes, a snub-nose. Her arms were long. Her neck
was long too. She was intriguing-her beautiful woman's face and her man's body.
Could I just go in? I helped myself by breathing deeply, fixed my hair. I tried
to control my emotions, to calm myself down. I entered and said, "Good morning."
She didn't seem to know I was there. She was looking after something outside the
window, where the world was still sleeping in the dark. I repeated a bit louder:
"Good morning." This seemed to wake her up. She looked into my eyes, completely
embarrassed, as though she had been caught in a trap. Her face grew severe, her
muscles stretched. She was like an animal at which you aim a gun and which asks
you to save its life. Her eyes looked like the eyes of an animal that knows in a
while it will be wounded. It's true, she was embarrassed, but she took up my
game. "Good morning," she answered with a low-pitched, frightened voice. "I'm
sorry. I was lost in thought." I sat down in the seat across from her. I felt
calmer now but was still in a frenzy, still a stranger. We sat there for a few
moments, and after a while she removed her bag a book that I recognized: A
Magician from Lublin. "Do you like Singer?" I asked. "Oh, yes, very much," she
said, and then offered: "You know, it's really strange, but Singer reminds me of
my childhood." She seemed to be overcoming her fear of the stranger who had just
entered her compartment. "I remember the same world and knew a similar
magician." She was looking at me, but also seemed to be running away. "I knew a
similar artist. There are no artists of his kind anymore." "Who did you know?" I
asked, encouraging her. "He was handsome, thin, he looked like an aristocrat,
with a very gentle face. The face was wise but at the same time wild, with big
animal-eyes. He had long and gentle fingers. He looked like a wizard. He was
such a strange man. Mysterious. And he was a great story-teller. When I was a
little girl, I used to run behind his cart. Over time, I would come closer and
closer during his shows and watching him pulling pigeons from his topper. And I
wanted to follow him everywhere. I only wanted to be with him, and nothing more.
So I went." "You went?" I repeated her, sounding like an idiot. "I left my
family and was paying for that decision for many years. My family couldn't
understand why I decided to leave, to go with him. They hardly forgave me. But I
was also not strong enough to live with him, to live the way that he lived. He
treated me like his daughter, even introduced me to all his women. It was really
mean, actually. Can you imagine that feeling, that humiliation? All his sluts
were laughing at me: 'So, little girl, you think that he lives only for you? You
can't give him everything he needs. And he's not the kind of man who is so
easily satisfied.' "But I stayed with him. I didn't have anyone else. There came
a day when I wanted to be with him as a woman is with a man. And when it
happened I understood that I also couldn't live that close to him. He took my
dream away. He took my hope. So I left." She paused for a minute and looked at
me with eyes that had nearly given way to tears. "Yes, I remember that world
very well." "Yes," I said, not really understanding what she was trying to tell
me. What was this world she was telling me about? "He was an artist. An artist
can't think about someone like me. An artist must heat up the emotions, again
and again, make an attempt on his own life. An artist must love and must hate.
He could love and hate at the same time, causing pain and later crying like a
child curled up under the table. I told him he was killing himself, but he was
an artist, and killing made him alive. Without killing he would be unable to do
anything. "Singer was an artist. He knew how to kill, and he was writing about
me. I know his places because these are also my places. I grew up on Krochmalna
Street in Warsaw.... I'm sorry, I shouldn't bore you." How could she play with
me so cruelly, I thought, pretending she really didn't know who I am. The world
outside was sleeping. The train's engine dragged on, struggling to pull the
cars. The mist was lifting over the land, and the landscapes outside the window
were changing slowly: forests, fields, small villages, all sleepy and foreign.
Suddenly the monotonous landscape changed, and there appeared a deep hole. In
that hole was a sleeping lake. Water vapor was lifting beyond the valley, and it
seemed to me that it was a kind of bog, which can gurgle, boil, and bewitch. The
day itself would soon awake, but now the world outside looked more like a fairy
tale. As always, my imagination had run rampant, even as I dwelled on her story.
She continued, trailing off as she spoke: "With a life like mine.... It is
difficult to like life. My world has passed, and I can't live like that. I just
can't." Her voice was that of someone who is very tired, of someone whose life
is ending. "I had five siblings. Aron was the youngest. I was the second oldest.
In my family, the older children take care of the younger children, and my
sisters-Cypa, Roza, Irit, Milka-mothered the two of us a great deal. My mother
was seriously ill. My father was a well-educated Jew, always reading the saint
books. We were poor. I remember that red-haired Gimpel from the grocery often
felt pity for us and wouldn't take our money. He knew that it was a difficult
time for us. Maybe I had to grow up too young. Sometimes I think that I was old
since I was born. "On Twarda Street lived our aunt, Ruta. She lost her husband a
year after their wedding and never removed her mourning clothes. She mourned her
dead husband for years. I visit her sometimes. She used to play the
piano-Schubert's serenade. She was my mother's sister, a very progressive woman,
and my father was not happy when I wanted to visit her, so I went there
secretly. One day when I went to visit, my aunt was on the carpet in the middle
of convulsions, acting like a fish out of water. She was pale, or even blue with
big, dull-looking eyes, and her dentures were chattering. I was terrified and
didn't know what to do, whether to call for help or to run away. I was
paralyzed. I was looking at her but couldn't help. And then Aunt Ruta spoke. Her
voice was strange. It was not her voice. She spoke like a man. She shouted: 'Do
something! Do something! I can't stand this!' But I couldn't do anything. The
voice was her husband dybbuk's. I was standing there and she was lying on the
carpet asking for help. So I ran away, and I kept running all the way home. I
didn't know whether to tell my father, so I stayed a while outside our house. I
came back and acted as though I hadn't seen anything abnormal at my aunt's flat.
The next day, my father said: 'Nina, Aunt Ruta has left us.' She died because I
didn't help her. Every evening I see her lying on the carpet." I looked at her
eyes. Suddenly I noticed that small wrinkles had appeared on her face. Her hair
was no longer shiny. Where is that pretty face? She became older. Was she
leaving me? Her peaches-and-cream complexion was changing to parchment. Maybe it
was not the same woman? Maybe I was sleeping a while and in place of that woman
was another, older and much sadder. "Are you interested in my life?" she asked.
"I just think...," I searched for a few words. "Think?... About?" "You're
telling about your youth as it happened many, many years ago." I tried to talk
to her, playing. Maybe she wanted me to play with her. "Yes, it happened many,
many years ago. My dream would be to stay with my family-with my mother, my
sisters, and my brother. Now I know how important childhood is, the first years
of your life. In my life I was always looking into death's eyes. Death was
always close to me, always taking what I loved. My mother left early. Later Aunt
Ruta. Later Cypa died from tuberculosis. She suffered a lot, spitting up blood.
Before she died, she said only that she regretted not knowing how dates taste.
Dates were for her not only exotic but a symbol of what is beautiful, of the far
lands about which we would tell stories in bed. I loved Cypa so much. She was
like my mother. "Father was losing us, one after the other, and he tried to find
the answer in his saint books. Did he find it? Do you think there is any answer?
Cypa was so pretty. I wanted to be like her. But there's no Cypa anymore." She
looked out the window for a long while and seemed to forget about me. The sun
had risen over the tops of the trees. I watched a village pass by, just a few
lonely houses standing in a line along the river, standing like soldiers. Grass
grew on the sloping roofs. The train seemed to run over and above the small
houses. A conductor entered our apartment. I looked at her palms, at her dry and
wrinkled fingers. Her skin was like paper. I was terrified. The ticket inspector
left. She remained silent, but after a while she said: "I'll tell you more." She
opened her bag, reached in, and then gave me an old yellow photograph with an
old bearded man in a black coat. He was surrounded by children. There was also a
thin gray woman. Not smiling-as without life-like that old photograph. "It's my
father, and it's my mother, and... and... it's Cypa." "You look just like your
sister." "Do I?..." She was silent for a while. Then I understood that these
people couldn't be her familiars. It was a really old photograph. "But it is my
family," she said. Was she reading in my thoughts? "That's Roza. She fell in
love with ... he was not a Jewish boy. And our father forbade her to see him. He
locked her in a cubicle. I couldn't understand that, so wise man and so cruel at
the same time. People said he was a pious Jew. But one day Roza escaped. She
left the house and wanted to leave the town. She tried to jump into a train but
fell under the wheels and died." I looked at her face. Her eyelids were heavy.
She brought the photograph closer to her eyes, up to her nose. She hid herself
in that picture. "This is Aron. He was a little capricious. Aron, Irit, and
Milka were taken to Auschwitz. I never saw them again. Polish acquaintances
bought for me the Aryan documents. But it was too difficult to live. How could
we live? I have only that one photograph in all the world. All my life is
buried. Only these faces, these wise faces, these wise eyes. That's why I am
telling you their story. If I didn't do it, then who would? Who still remembers?
No one claims Cypa's, Roza's or Aron's eyes. Maybe the dybbuks, but no one
else." Her shaking hands hid the photograph back in her bag. Her face grew
sadder, and her eyes seemed to sink. Pulling a brush from her bag, she combed
her white hair. "My magician is not in the photograph. He's not in any
photograph. I burnt them all when I understood that he wasn't for me, that I
couldn't give him enough. Till the man draws his life from a woman, the woman
lives. When he notices that the woman has no more to give, he kills her. Until
the woman draws her life from the man, the man feels that he is loved. He gets
used to that and stops giving. When the woman notices that she doesn't draw her
life from a man anymore, she gives him freedom but she dies. Woman dies in every
case. I died a long time ago." I took out a photograph from my pocket. "Do you
recognize it?" I asked. "What are you trying to tell me, how could I recognize
you?" "Look, please." "Look?" She took the picture and her eyes looked blindly
for the faces. Her fingers smoothed it. She took it close to her nose. Then she
took off her glasses. "I wanted you to hear that," she said. "But I was dreaming
that you would let me leave, that you wouldn't stop me... And Rojze, your pretty
wife?" "She stayed at home, with our grandchildren. We have four grandchildren,
beautiful Jewish kids. The youngest is Aron." "Aron?" III The train stopped. She
left. She didn't want me to follow her. She didn't want me to see her limping.
She was an old woman, who I had known before. Before. April - July 2000
Translated by Remigiusz Grzela and Peter J. Orne

Najważniejszy rok życia

Było już ciemno. Rechot żab dostawał się do środka. Księżyc był gdzieś
daleko, zasłonięty chmurami. Niewiele widział przez otwarte okno. Okno
wychodziło na park.
Czasami wybiegał w nocy. Szczególnie w tak ciepłe i parne dni.
Zapalił nocną lampkę. Z biblioteczki wyciągnął duży kajet. Wziął do ręki
pióro.
“5 marca 1926 roku
Znowu ten sen. Czuję uścisk na szyi - brak oddechu - paznokcie wbijają
mi się w skórę. Cieknie krew. I krzyczę stale, przerażony. Nie wiem, kto
to. Nie widzę twarzy.
Prześcieradło znów mokre od potu. Otworzyłem okno. Nic nie pomaga.
Ten potworny rechot narasta. Nienawidzę żab. To przez żaby i hukające
sowy. Biegnę lasem. Słyszę jak biegnie za mną. Przewracam się przez
starą gałąź. I te sowy. Podlatują nietoperze. Czuję ich nóżki we włosach. I
uderzenia skrzydeł...
Już tak nie mogę. Jestem u kresu. Mówiłem o tym z doktorem. Kazał pić
ziółka. Co on wie?!
Wczoraj od niej uciekłem. Zapukałem w okno. Zbudziła się. Otworzyła
rozespana. Miała na sobie długą koszulę. Wtuliłem się w nią. Przykryła
mnie sobą. Wolno, rytmicznie, siedząc mi na kolanach. Potem ległem na
niej. Tuliła mnie do piersi. Tak trwaliśmy. To jakiś obłęd. Gdzie szukać
pomocy? Co robić? Że myśli mogą tak więzić -
Coś muszę zrobić. Ze sobą.”

- 2 –

Znów było gorąco. Wyszedł zostawiając światło. Szedł ku rzece. Miał na
sobie jedynie koszulę nocną. Park nie dawał chłodu, nie był wytchnieniem.
Gorączka żarła go od środka. Szedł coraz szybciej zostawiając dom za
sobą, dalej i dalej. Rechot żab zwielokrotnił się w jego uszach do
niewyobrażalnych rozmiarów. Nie! Nie! - krzyczał - Nie! Zakrywał uszy
dłońmi. Biegł szybciej i szybciej. Potykał się o leżące na ziemi gałęzie.
Ranił stopy. Czasami zatrzymywał go kikut wyrastający zbyt nisko.
Wskoczył do rzeki zrzucając wcześniej koszulę. I woda nie zabijała
gorączki. Wiry wciągały jego członki. Cudem wydostał się z wody. Biegł
dalej nagi, ociekający wodą, do niej.
‘Olga! Olga!’ Krzyczał w gorączce.
W oknach pojawiło się światło. Olga wybiegła na dziedziniec.
‘Jezu! Jak ty wyglądasz?!’
Wróciła po koc. Narzuciła na jego nagie ciało ciepłą tkaninę. Zrywał to z
siebie, tak jakby zrywał skórę.
‘Olga...Olga...’ Powtarzał.
‘Jestem, kochany, jestem...’
Pomogła mu ułożyć się na kanapie. Wyglądał jak oszalały. Pochwycił ją i
mocno tulił do siebie. Przez koc czuła jak rośnie w nim gorąco. Zdarł z
niej koszulę. Czuła jego gorączkę coraz mocniej. Czuła w sobie jego
obłęd. Dawała ujście.

- 3 -

Mówili z pogardą: poeta. Szły za tym inne, bardziej dosadne określenia:
wariat, pomyleniec, obłąkaniec. Bo kto to widział, takie rzeczy, takie
rzeczy... Powtarzali ludzie. A od kiedy zaczął zadawać się z tym
dziwakiem, to już w ogóle ludzie gadali. Dobrali się. Nie ma co. Poeta i
filozof. Za żadnego nikt nie dałby złamanego grosza, gdyby przyszła taka
potrzeba. I każdy przeklinał tę ich znajomość.
A już najbardziej Ona. Biedna musiała słuchać wszystkich plotek, jakby
swoich zmartwień nie miała.
Przeklinała dzień, w którym otworzyła drzwi tamtemu. Tak ślepia czasami
przewrócił, że aż strach człowieka brał. Coś tak zaczynało się w środku
kotłować i aż trzęsło od tych oczu.
Wysoki był i chudy. Szpakowate włosy krótko przystrzyżone. Twarz
ciosana, chamowata, daleka od filozofii. I te ślepia - duże, wyłupiaste,
wytrzeszczone, co to je przewracać potrafił. Nosił długie płaszcze z
postawionymi kołnierzami i kapelusz stale jednaki, dziwaczny w
szaroczarną kratę.
‘Gdzie małżonek szanownej pani?’ Zapytał kiedy pozwoliła mu usiąść.
‘Powinien już być. Zaparzę herbaty. A może zjadłby pan trochę. Pan z
podróży, głodny na pewno.’ Zagajała rozmowę.
‘A wie pani, że zjadłbym...’
‘Zaraz panu czegoś naszykuję. Mąż za chwilę będzie. Proszę się nie
martwić.’ Mówiła przyglądając się jemu, tej karykaturze mężczyzny, jego
surowej twarzy, nogom jak patyki. Już wtedy przeczuwała, że będą z nim
kłopoty. Przyjechał na wywiad. A jej mąż uwierzył, że w końcu uznano go
poetą. Do tej pory jedynie ona rozumiała go naprawdę – i ceniła jego
wiersze.
Lubiła wieczory, kiedy byli sami. Siedział w fotelu i czytał. Albo siadał przy
biurku i pisał. Wtedy była cichutka. Chciała zapewnić mu spokój
absolutny. Siedziała patrząc w okno, słuchając skrobania pióra
posuwającego po papierze, słowo po słowie, zdanie po zdaniu. Patrzyła w
siebie, myślała o swoim życiu, że chciałaby codziennie tak siedzieć tu z
nim, czuć go przy sobie. A kiedy już udało mu się coś napisać mówił -
posłuchaj Olga, posłuchaj. Dopiero wtedy odwracała głowę, patrzyła mu w
oczy. Czasami nic z tego czytania nie rozumiała, ale czuła, że to musi być
piękne, ona czuła to jak melodię - choć pisał wulgarnie. Czytał a słowa
płynęły w niej. Czuła je w sobie, czuła je ciepłem, szczęściem, bo
znaczyły, że teraz jest z nim i jest tak pięknie.
A on czytał: ‘I wyła z wilkami. I była dla wilków. I posiadały ją przy świetle
Księżyca’
Kiedyś bardzo chciała malować. Marzyła o uciekaniu w inne światy. Ale
zaraz przestraszyła się tej myśli - no bo gdzie jej malować? A jak zepsuje
to, co Pan tak pięknie stworzył? Dlatego nigdy nie spróbowała. Ze strachu.
Kiedyś patrząc przez okno zauważyła spacerującego po podwórku
bociana. Miał swoje gniazdo na stodole. To było zadziwiające, bo nigdy
nie pozwalał na podobne czułości. Nigdy do nich nie sfrunął. Nigdy nie był
tak blisko.
Szedł tak, jakby był tu gospodarzem, szedł jak po swoim. A więc
przyglądał im się wcześniej. A więc patrzył z góry jak wychodziła rano i
modliła się, jak wyciągała w górę ręce, wchłaniała zapach lasu. Oddychała
głęboko aż napełniły ją świerki, jezioro, śpiew skowronka, szum liści,
gdakanie kur, mruczenie kota ocierającego się o jej nogi. A więc tamtego
dnia też widział, że tak bolało ją wszystko. Widział jak skulona za studnią
płakała, jak biła pięściami ziemię, tak jakby chciała ją rozedrzeć, i bić, i
bić za to wszystko.

- 4 –

Wieczory robiły się coraz dłuższe, dom wygasał powoli, on znikał, ona
siedziała przy piecu i płakała. Czasami nienawidziła tych swoich
dziecięcych emocji. Gdyby mogła tak tego nie przyjmować. Gdyby mogła
przyjmować to z chłodem. Dlatego tak bardzo przeklinała dzień, w którym
otworzyła drzwi tamtemu. A przecież już prawie był wyleczony, to ona go
wyleczyła. Coraz częściej myślała o ucieczce. Aby jak najdalej, bez
znaczenia gdzie...
Kiedy obudziła się leżał spokojnie, na lewym boku. Wstała narzucając na
siebie podomkę. Poszła do kuchni. Po chwili zapach kawy wypełnił dom.
Koło obiadu przylazł tamten.
‘Męża nie ma.’
Kiedy to powiedziała wszedł do kuchni. Wyszła. Myślała, że się spali ze
wstydu, przed tamtym. Ale co, niech wie, co o nim myśli.
‘Wyjdę na godzinkę, no może dwie.’ Powiedział.
‘Nie idź. Nie idź dzisiaj...’ Prosiła.
‘Wiesz, że tak nie mogę. Od niego dużo zależy. Wiesz, że on jeden
wierzy w to, co robię.’
‘A ja? A co ze mną? Ja nie wierzę?!’
‘Przestań. Dlaczego stale się awanturujesz!’ Krzyknął, ale nagle zrobiło
mu się przykro. Podszedł do niej, uśmiechnął się, odgarnął jej włosy z
oczu...
‘No, nie gniewaj się. Naprawdę wrócę za godzinę.’
Nic nie było dobrze. Wiedziała, że nie wróci ani za godzinę, ani za dwie.
Wrócił czwartego dnia. Przyprowadzono go czwartego dnia. A ona garnęła
go do siebie, jakby wrócił z podróży, jakby nie śmierdział moczem.

- 5 –

Przeklinała tamtego. Tego diabła.

Ze szkoły pojechała do lekarza, na badania. Miała załatwić sprawunki.
Spotkać się z kimś. Wiedział, że wróci dopiero na wieczór.
Była u lekarza. A potem już tylko chciała mu o wszystkim powiedzieć.
Inne sprawy były nieważne.
Otworzyła drzwi. W domu było cicho. Drzwi do sypialni zamknięte. Jeszcze
nic nie myślała. Skąd mogła wiedzieć. Otworzyła je. On spał na nagim
torsie tamtego. Leżeli tam nadzy, wtuleni w siebie. Poczuła, że coś ją dusi
od środka. Nie mogła uwierzyć. Nie rozumiała tego. Ten widok wcale do
niej nie trafiał. No bo jak to rozumieć? Dopiero po chwili zabolało
naprawdę.
‘Jak możesz?’ Krzyknęła.
Obudzili się. Tamten wyskoczył z ich łóżka jak oparzony. Nałożył spodnie i
wybiegł. Ona stała w drzwiach zupełnie nieprzytomna.
‘Wszystko ci wytłumaczę.’
Nie chciała by jej tłumaczył. Oprzytomniała trochę.
‘Teraz wyjdź. Zostaw mnie samą. Błagam, wyjdź!’
Ubrał się i wyszedł.
Spakowała swoje rzeczy. Tylko najpotrzebniejsze. Zgwałcona płakała,
krzyczała w sobie. Mogłaby zabić tamtego. Pierwszy raz czuła, że kogoś
aż tak bardzo nienawidzi. ‘Co z niego zrobił - myślała - Co mi z niego
zrobił?’
Był rok 1935. Najważniejszy w jej życiu. Urodziła córkę.

- 6 –

Nie było jej łatwo. Starała się go rozumieć. Tym razem było jej o wiele
trudniej. Teraz nie była sama.
Po tygodniu wróciła. Gdzie miała pójść? Chciała dać mu jeszcze jedną
szansę.
Kiedy weszła do domu przytulił ją.
‘Wybaczysz mi?’ Pytał. Wiedział, że mu wybaczy.
‘Ja naprawdę... To tylko raz. Byliśmy pijani...’
‘Nie mów nic. Proszę, nie mów.’
‘Będziemy mieli dziecko.’ Mówiła odwracając głowę w stronę okna.
‘Jak to?’
Nie odpowiadała.
‘Jesteś pewna?’
‘Jestem. Byłam u lekarza.’
‘Przecież wiesz, że nie chcę. Ja nie mogę. Nie umiem. Usuniesz.’
Nie odzywali się do siebie przez cały dzień. Ona płakała. On coś pisał.
Udawał, że nic się nie stało. Po południu wyszedł.
Baby w mieście powiedziały jej, że wsiadał do pociągu tak jak stał, bez
płaszcza, bez kapelusza, bez torby. Były złośliwe. ‘A gdzie to małżonka
wiatr wywiał?’ zapytała Szarmachowa, która czekała na dworcu na syna,
kiedy on wyjeżdżał.
Nie wrócił do niej. Wrócił do tamtego.
Myślała, że umrze, że zapadnie się pod ziemię. Wszyscy wiedzieli. Jedna
powiedziała jej w sklepie kolonialnym: ‘Żona syfilityka i pederasty. A tfu!’
I splunęła pod nogi.
Po latach znaleziono jego pamiętnik. To był chory człowiek. Nikt nie
umiałby z nim być. Więc jak ona tak długo mogła znosić egocentryzm i
dziwaczność.
“22 kwietnia 1936
Już wolałbym umrzeć. I chcę. I nie mogę. Stale wracają do mnie te sny. I
jest w nich Olga. I wbija mi nóż w piersi. Krzyczy: To za mnie!
Staram się uciekać, ale wciąż nadlatują ptaki i wbijają swoje ostre dzioby
w moje czoło, w głowę, w plecy.
Boję się zasypiać.
A on? Znowu ma kogoś. Nie wraca. Całe dnie go nie ma. Całe noce. Nie
mogę pisać. Mam jakąś obsesję. Śledzę go, chodzę za nim wszędzie.
Czuję się jak najgorsza ciota.”

Pamiętniki pisał przez kilka lat. Nigdy nie wspomniał o dziecku.

- 7 –

Córeczka Olgi była dzieckiem wątłym. Chorowała często. A ona za
każdym razem bała się o najgorsze. Przyzwyczajona do strachu o niego,
nie umiała inaczej.
Pewnej nocy mała miała wysoką gorączkę. Robiła się sztywna. Ktoś
pobiegł po felczera. Nie dawał jej szans. Chciał zabrać do szpitala. Nie
pozwoliła.
‘Nie oddam. Nie oddam.’ Krzyczała ze strachu. Nie umiałaby żyć bez niej.
A przecież wiedziała jak jest w szpitalach. To tak jakby od razu małą
zabić.
‘Nie oddam.’ I nie oddała. Tymczasem mała poczuła się lepiej, o wiele
lepiej.
Na Święta dostała list od swojej matki, od swojej prawdziwej matki. Ręce
drżały. Cała dygotała. To przecież pierwszy list. Co mogła czuć do tamtej
kobiety? Nigdy jej nie widziała. Znała ją jedynie z opowieści i kilku
portretów. Nawet w myślach nie nazywała jej matką. Miała swoich rodziców.
I była szczęśliwa.
Nie można tak nagle pojawić się w cudzym życiu. Nie chciała tego czytać.
Nie umiała. Mimo to nie zniszczyła listu. Włożyła go do szuflady. Może
kiedyś poczuje, że jest gotowa, że to już czas.
“Córeczko, kiedy dostaniesz ten list, mnie już nie będzie. Moje życie to
jedno wielkie pasmo nieszczęść i niepowodzeń, co gorsza, sama je sobie
zniszczyłam, komplikując w dodatku życie innych osób. Chciałam, tak
chciałam, uciekać przed strachem. Nie umiałam żyć. Tego talentu nie
dostałam. Starałam się nie myśleć o tym, co się ze mną stanie, jak
potoczą się moje losy. Starałam się nie pamiętać o Tobie. To wynikało
tylko i wyłącznie z mojego strachu przed życiem, przed
odpowiedzialnością. Więc miałabym dać cząstkę siebie komuś innemu,
choćby to była własna córka? Nie. Tęskniłam, bardzo tęskniłam, ale widać,
strach był jeszcze silniejszy. Nie wiem, czy to zrozumiesz. Ja sama nie
rozumiem. Szukam motywów. To wszystko.
Nie piszę żeby prosić Cię o wybaczenie. To nie byłoby w porządku wobec
Ciebie, i wobec ludzi, którzy Ciebie wychowali. Chciałam Cię jedynie
przestrzec przed życiem takim jak moje. I chciałam opowiedzieć Ci o
sobie, o moim strachu przed strachem. I o moim strachu przed wstydem.
Źle żyłam, Córeczko. Głupio - strasznie głupio.
Powiedziano mi, że został mi najwyżej tydzień. Poprosiłam by wysłali do
Ciebie mój list zaraz po mojej śmierci.
Dziękuję Ci, Córeczko, że wysłuchałaś mojej spowiedzi.
Tyle chciałam Ci o sobie powiedzieć, a nie umiem. Myśląc o swoim życiu
coraz bardziej nienawidzę siebie.
Żałuję tylko, że już nigdy się nie poznamy. Obyś w niczym mnie nie
przypominała. Całuję, Córeczko - Mama”
To był kolejny wstrząs, bo zrozumiała. Nie chciała przyznać się do tego,
że rozumie kobietę, której nigdy nie widziała, a która teraz nazywała
ją “Córeczką”. Rozumiała, bo on był taki. Przecież on też nie umiał żyć. I
komplikował życie sobie i innym.
Nie spodziewała się takiego listu. Teraz było jej łatwiej. Kilka zdań takiej
szczerości wywołało w niej poczucie żalu. Naprawdę żałowała tej kobiety o
smutnym, tragicznym losie. Równocześnie przeżyła jakieś katharsis.
Czuła się jakby stała w deszczu. A on obmywał jej ciało, spływał z jej
łzami, z jej bólem, z jej strasznie trudnym życiem. Spływał wąskimi
korytami, płukał, żłobił. Cała była z deszczu.
Czytała ten list wiele razy. I stał się dla niej bezcenny. Przecież to jedno
zostało jej po kobiecie, która dała jej życie, po kobiecie, która nie umiała
żyć. A kim był jej ojciec? Właśnie tego spodziewała się dowiedzieć. Chciała
żeby napisała jej o ojcu. Trudno tak być niczyim.

- 8 –

Czuła, że jest taka sama jak “matka”, choć to słowo nadal nie
przechodziło jej przez gardło. Uczyła się mówić: matka. Cicho, w ukryciu,
poza sobą. Myślała - ‘No przecież jestem taka jak ona. To tylko inny
rodzaj egoizmu, ale zawsze egoizm... Matka ze strachu przed
samotnością oddawała swoją cielesność, brała życie w siebie, ja
zaprzedaję swoją duszę z obawy, że mnie ktoś zostawi.’
Przeraziła się własnych myśli. I jakiego świata będzie uczyła małą.
Kiedy po raz pierwszy usłyszała z ust małej: ‘Mamo’, rozpłakała się. I to
nawet nie były łzy szczęścia. To był krzyk zazdrości, że ona kiedyś mówiąc
mamo, nie zdawała sobie sprawy z tego, że została rzucona, że
prawdziwa miłość została odepchnięta i pogwałcona.
Czekała aż córka dorośnie. Chciała w niej zobaczyć swoją prawdziwą
matkę, kobietę, od której dostała jedną jedyną rzecz w życiu - kilka słów
pożegnania. To coraz mocniej bolało, więc chciała dać swojemu dziecko
wszystko. Chciała jej dać swoją starość. Chciała dać córce swoją
niezdarność, swoje dziecięce spojrzenie, swoje niedołęstwo, chciała
zapomnieć jak używa się widelca, chciała długo obumierać - chciała czuć
miłość, jaką otoczone jest dziecko. Da córce wszystko. Da jej swoje
dzieciństwo. Obarczy swoim kulawym życiem, zgarbionym kręgosłupem,
suchymi rączkami, bezsilnymi nóżkami. Będzie jak w kokonie. I umrze
spokojnie.

Oczy Cypy

I.
Biegłem peronem jak oszalały. Zupełnie jak w malignie. Tak jakbym gonił
pociąg. A pociąg stał spokojnie - do odjazdu został jeszcze dobry
kwadrans. Dobiegając do mojego wagonu przewróciłem staruszkę, która
wymachiwała mi laską krzycząc za mną i zsyłając na mnie wszystkie plagi
egipskie. Pot ściekał po moim karku, z karku spływał po plecach.
Powinienem był się odwrócić - coś powiedzieć, pomóc tej pani się
pozbierać, przeprosić. Byłem zajęty czym innym. Gnałem na złamanie
karku. Tak jakbym zapomniał o bólach w sercu, które ostatnio często
mnie nawiedzały. Albo też o swoich latach. A może miałem w sobie tyle
siły, bo goniłem lata, co już przeszły, swój zaprzeszły czas. Goniłem - a
może uciekałem, chory do nieprzytomności.
Drzwi do mojego wagonu były jeszcze zamknięte. Nerwowo je szarpnąłem.
Nie chciały się otworzyć. Szarpałem coraz mocniej. Dopiero za piątym, czy
szóstym razem skutecznie. Wskoczyłem do środku - i zrozumiałem, teraz
naprawdę zrozumiałem, że kogoś gonię. Kogo? Na litość Boską, co się ze
mną dzieje - zadawałem sobie to pytanie bojąc się, że postradałem
zmysły.
Zaglądałem do kolejnych przedziałów. Zmieniały się twarze, tej jednej nie
było. No przecież musi tu być. Gdzie jest jeśli nie tu?

II.
Miała trzydzieści, może trzydzieści pięć lat, piękne rude włosy opadające
lekko na ramiona; ładną twarz o ostrych, wyraźnych rysach - wystające
kości policzkowe, orzechowe oczy, zadarty nosek. Miała szerokie ramiona
i wysoką szyję.
Było w niej coś intrygującego. Piękna kobieca twarz i męskie ciało.
Podglądałem ją przez szybę. Nie mogę tak wejść. Nie w tym stanie.
Stałem na korytarzu. Otworzyłem okno. Pomogło mi kilka głębokich
wdechów. Starałem się zapanować nad emocjami, uspokoić się.
Wchodząc ukłoniłem się. Nie patrzyła na mnie - wypatrywała czegoś za
oknem, gdzie świat pogrążony był jeszcze w mroku. Powtórzyłem trochę
głośniej:
‘Dzień dobry.’
Poderwała się. Spojrzała mi w oczy - zupełnie zmieszana, złapana w
pułapkę. Jej twarz zrobiła się sroga, mięśnie napięte. Była jak zwierzę, do
którego celujesz - a które prosi o zachowanie życia. Miała oczy zwierzęcia,
które wie, że za chwilę zostanie zranione...
To prawda - była zmieszana. Ale podjęła grę.
‘Dzień...dobry... Przepraszam, zamyśliłam się trochę...’ - odpowiedziała
niskim, przestraszonym głosem.
Ja byłem już spokojniejszy, choć nadal rozpalony, rozgorączkowany, obcy.
Wyjęła z torby książkę. To był “Sztukmistrz z Lublina”.
‘Lubi pani Singera?’ - zapytałem zakłócając jej ciszę.
‘Singer przypomina mi dzieciństwo. Też zapamiętałam taki świat, i
takiego sztukmistrza. - mówiła opanowując strach (strach przed sobą),
mówiła podejmując grę, nie patrząc na mnie, stale uciekając - Znałam
takiego artystę. Ale wie pan, nie ma już takich ludzi.’
‘Znała pani?’
‘Jakiż to był dziwny człowiek. Tajemniczy. Jeszcze kiedy byłam bardzo
mała biegałam, kiedy przyjeżdżał jego wóz. Podchodziłam blisko - w
trakcie prób - i zza kotary obserwowałam jak te wszystkie cuda powstają,
jak wypuszcza z kapelusza gołębie. I chciałam pójść za nim w świat. Tylko
być. Nic więcej. I poszłam...’
‘Poszła pani?’ Powtarzałem za nią jak kretyn.
‘Co? Nie nadawałam się do takiego życia. Był dla mnie nieodgadniony.
Traktował mnie jak córkę - i nawet przedstawiał swoim kobietom... To
było naprawdę podłe. Nie jest pan w stanie wyobrazić sobie takiego
uczucia, takiego poniżenia, zeszmacenia. Te wszystkie pindy puszczały
do mnie oko, niby mówiąc: I co, mała - myślałaś, że masz go tylko dla
siebie? Ty nie możesz mu wszystkiego dać. A to nie jest człowiek, który
zadowoli się byle dziewczynką. - Mimo to nadal z nim byłam. Nikogo
innego nie miałam. Z czasem przestała mi wystarczać rola asystentki -
chciałam po prostu z nim być, tak jak kobieta jest z mężczyzną, i kiedy to
się stało, zrozumiałam, że tak również nie umiem. Zabrał mi marzenie.
Zabrał mi moją nadzieję. I odeszłam. Tak, pamiętam ten świat,
doskonale pamiętam.’
‘Tak?’ - Wtrąciłem enigmatycznie niczego nie rozumiejąc - bo co niby
miało znaczyć, że pamięta ten świat - jaki świat?
‘No i co, że zupełnie nic dla niego nie znaczyłam... To był artysta,
rozumie pan? Artysta nie może przejmować się taką, jak ja. Artysta musi
porzucać i musi wracać. Musi stale podgrzewać emocje, targać swoim
życiem. Artysta musi kochać i musi nienawidzić. On potrafił kochać - i
nienawidzić równocześnie, sprawiać ból i płakać jak dziecko, skulony pod
stołem, jak dziecko, które nie wyjdzie spod tego stołu ze strachu.
Mówiłam mu, że zabija i siebie i mnie. Ale to był artysta... On żył tym
zabijaniem. Bez tego zabijania niczego nie umiałby zrobić. Singer był
artysta. On wiedział co to znaczy zabijać. I w gruncie rzeczy pisał o mnie...
Znam jego miejsca. Bo wie pan, to są też i moje miejsca. Wychowałam
się na Krochmalnej w Warszawie. Przepraszam, nie powinnam pana
zanudzać.’
Zastanawiałem się jak może tak ze mną grać, tak udawać, że nie wie kim
jestem.
Pociąg spał chyba - bo czułem, że maszyna strasznie się wlecze, że nie
jest w stanie uciągnąć wszystkich wagonów. Za oknem zmieniały się
widoki. - Lasy, pola i małe wioski - zaspane i obce. Nad ziemią unosiła
się mgła.
Monotonnie płaski krajobraz zmienił się nagle. Wyglądało to tak jakby
wyżłobiono w nim dół. A w nim spało jezioro, para unosiła się ponad
dolinkę - aż wydało mi się, że to rodzaj bagniska, które zaraz zacznie
bulgotać, gotować się, czarować. Wyobraźnia jak zwykle wymykała się
spod kontroli - a że dzień dopiero miał się obudzić - to wszystko wydało
mi się jeszcze bardziej podsycone, baśniowe.
‘Z takim życiem jak moje... Wie pan, trudno jeszcze je lubić. Mój świat już
odszedł - a tak nie umiem żyć. Po prostu nie umiem.’
Mówiła zupełnie jak ktoś u kresu - bynajmniej nie jak człowiek, przed
którym świat stoi otworem. To było naprawdę dziwne.
‘Miałam pięcioro rodzeństwa. Aron był najmłodszy - ja zaraz po nim. Moje
siostry - Cypa, Róża, Irit i Milka bardzo mi matkowały. Tak było w mojej
rodzinie, że starsze dzieci bawiły młodsze. Mama ciężko chorowała.
Zmarła na gruźlicę jeszcze zanim to wszystko się zaczęło. Ojciec był
uczony Żyd. Zawsze siedział w świętych księgach.
Bieda była jednak w naszym domu potworna. Pamiętam, że nieraz litował
się nad nami rudy Gimpel w kolonialnym i nie brał pieniędzy. Wiedział jak
nam ciężko.
Może za szybko musiałam wydorośleć. Bo byłam chyba od urodzenia
stara. Ale i lubiłam się bawić z innymi dziećmi - więc chyba nie do końca z
tą starością było tak, jak mówię.
Na Twardej mieszkała nasza ciotka, Ruta, straciła męża w rok po ślubie. I
nigdy nie zdjęła żałoby. Opłakiwała go przez wiele, wiele lat. Chodziłam
do niej czasami - a ona grała na fortepianie serenadę Schuberta. To była
siostra mamy, bardzo postępowa pani - i tato bardzo denerwował się jak
do niej szłam. Toteż chodziłam w tajemnicy. Przychodzę do niej kiedyś -
drzwi otwarte. Wchodzę do środka. Ciotka leży na dywanie - cała w
konwulsjach, rzuca się jak ryba wyciągnięta z wody. Blada cała - nawet
sina - oczy duże, wybałuszone, tępo patrzące. Szczęka stukała głośno,
zęby szczękały. Byłam przerażona. Nie wiedziałam, co robić. Wołać kogoś,
czy uciekać. Ciekawość była silniejsza. Patrzyłam na nią w zapamiętaniu,
zamiast pomóc. I wtedy ciotka Ruta się odezwała. Jej głos dziwny. To nie
był jej głos. Mówiła jak mężczyzna. Krzyczała: Zrób coś! No, zrób! Już tak
nie mogę!
Ja jednak niczego nie zrobiłam. Choć dziś myślę, że to nie było wołanie
do mnie. Dziś wiem, że przez ciotkę mówił dybuk jej męża.
Stałam jeszcze chwilę. Ciotka leżała na dywanie - i krzyczała prosząc
pomocy. I uciekłam. Biegłam zdyszana, roztrzęsiona. Dalej nie
wiedziałam, czy powiedzieć ojcu, co zrobić w domu.
Odczekałam chwilę na podwórku. Emocje opadły. Wróciłam jak gdyby
nigdy nic. Ojciec czytał u siebie. Niczego nie powiedziałam. Następnego
dnia tato powiedział: Bo widzisz Nina, ciotka Ruta odeszła.
Byłam wstrząśnięta. Odeszła, bo jej nie pomogłam. Co wieczór widziałam
ciotkę leżącą na dywanie - nie mogłam zasnąć, źle spałam. Jeszcze dziś
to wraca.’
Więc jak to możliwe? Spojrzałem jej w oczy. Dopiero teraz zauważyłem, że
na jej twarzy pojawiły się drobne zmarszczki, włosy przestały lśnić - były
zaniedbane, a może jedynie zmęczone.
Gdzie podziała się ta ładna twarz, którą widziałem wsiadając do pociągu?
Na moich oczach zmieniała się, starzała, odchodziła. Brzoskwiniowa cera
zmieniała się w pomięty pergamin. A może to już nie ona? Może
przysnąłem - a miejsce tamtej kobiety zajęła inna, starsza, dojrzalsza,
smutniejsza. W tej smutek był większy.
‘Czy to wszystko aby na pewno pana interesuje?’
‘Zastanawiam się tylko...’
‘Nad czym?’
‘Mówi pani o swojej młodości jakby to wszystko działo się przed wielu,
wielu laty.’ - próbowałem podtrzymać dialog, grając już - bo może chciała
żeby grał, żeby tego wszystkiego słuchał.
‘Bo działo. Teraz wyraźniej to widzę - a może po prostu chciałabym stale
tak trwać, przy ojcu, przy mamie, przy swoim rodzeństwie. Dopiero na
starość zdałam sobie sprawę z tego jak ważne są te pierwsze lata... To
wszystko straszne - i nadal trudne dla mnie. W moim życiu zawsze
stawałam twarzą w twarz ze śmiercią. Zawsze była obok, blisko - zawsze
odbierała mi to, co kochałam. Mama odeszła wcześnie. Później ciotka
Ruta. Później Cypa - zmarła na gruźlicę. Męczyła się strasznie. Pluła
krwią. I wie pan, co powiedziała przed śmiercią - że żałuje, że nie wie, jak
smakują daktyle. Bo daktyle były dla niej nie tylko egzotyczne - one były
symbolem tego, co piękne - jak dalekie krainy, o których snułyśmy
opowieści leżąc w łóżku. Czasem tak niewiele trzeba...
Bardzo Cypę kochałam. Zastępowała mi mamę. Ojciec tracił nas po kolei -
i szukał odpowiedzi w mądrych księgach. Czy znalazł? Czy na to w ogóle
jest jakaś odpowiedź?
Cypa była taka ładna - ach, jak chciałam wyglądać tak, jak ona, tak samo
chodzić. I nie ma już Cypy.’
Spojrzała w okno i zapominając o mnie patrzyła tak przez chwilę. Dzień
zdążył już wstać. Słońce wznosiło się nad koronami drzew. Gdzie patrzyła?
I co widziała? I dlaczego wciąż mnie nie zauważała. Tak jakby nie do
mnie to wszystko mówiła - opowiadała to obcemu człowiekowi, tymczasem
ja...
Ja widziałem dziwną wioskę - krainę samotnych domów. Stały rzędem,
wzdłuż rzeki, w jednym szeregu, trochę jak żołnierze. Pociąg jechał górą,
nad nimi. Spadziste omszałe dachy porastały trawą.
Nagle do przedziału wszedł konduktor. To wyrwało ją. Posłusznie wyjęła z
torebki bilet. Dopiero teraz spojrzałem na jej dłonie - suche,
pomarszczone palce - i na skórę jak papier. Palce zesztywniały.
Przeraziłem się. Konduktor wyszedł. Kobieta nic nie mówiła. Mimo to
poruszyła się, jakby zbudzona i powiedziała czując, jak ważne to dla mnie:
‘Opowiem panu coś jeszcze.’ Otworzyła ponownie torebkę i wyciągnęła z
niej starą żółtą fotografię. Na zdjęciu był stary brodaty człowiek w czarnym
chałacie otoczony dziećmi. Obok stała chuda szara kobieta. Bez
uśmiechu, bez życia - wyblakła jak fotografia.
‘To ojciec, to mama - o, a to Cypa.’
‘Podobna jest pani do siostry.’
‘Podobna... Tak...’
Milczała chwilę - a ja dopiero teraz zdałem sobie sprawę z absurdu, jaki
wypowiedziałem. Przecież ci ludzie nie mogli być jej rodziną. To stare
bardzo zdjęcie.
‘Ale kiedy to naprawdę oni.’ - usłyszałem. Czyli czytała w moich myślach.
‘Róża to ta średnia. Zakochała się w goju - i ojciec nie pozwalał jej się z
nim widywać. Zamykał w komórce. Nie mogłam tego zrozumieć - taki
mądry człowiek i taki okrutny zarazem. Mówili, że jest Bogobojny Żyd.
Może to robił właśnie z tego strachu. Któregoś dnia Róża uciekła z domu.
Chciała wskoczyć do pociągu. Wpadła pod koła.’
Patrzyłem na jej twarz. Była sucha, tak jakby wylała już wszystkie łzy,
jakby była wyschniętym korytem. Jej twarz pokrywała gęsta siatka
zmarszczek. Oczy zrobiły się małe. Powieki ciężkie. Przysunęła zdjęcie
bliżej oczu, aż pod sam nos. Schowała się w tej fotografii.
‘A to Aron, mały kapryśny Aron. Razem z Irit i Milką trafił do Auschwitzu.
Wywieźli ich i nikt ich więcej nie widział. Mnie znajomi Polacy wyrobili
aryjskie papiery. I tylko ciężej przez to miałam. Bo jak tu żyć... Jak żyć
było. Kiedy tylko ta fotografia została z całego świata. Da pan wiarę - cały
mój świat, całe życie pogrzebane - a historia zapisana o tu, w tych
twarzach, w tych mądrych, ognistych oczach - kiedy jeszcze nic nie
wiedziały, i nie mogły przeczuć. W tych oczach spokoju i codziennej
radości, mimo biedy i głodu. Dlatego opowiadam - bo jak nie ja, to kto
opowie? Kto przypomni? A jak mnie nie będzie, to już nikt. Może czasem
ktoś wspomni - ale w to już nie wierzę. Nikt nie dopomina się o oczy
Cypy, Róży i Arona. Już nikt. Może jeno dybuki gdzieś jeszcze upomną
się o swoje dawne, ziemskie życie. I nikt więcej.’
Roztrzęsionymi dłońmi schowała zdjęcie do torebki. Wyżłobiona bruzdami
twarz smutniała. Oczy oddalały się ode mnie. Zaczesała jeszcze swoje
siwe włosy.
‘Jego nie ma na tym zdjęciu. Nie ma go już na żadnym zdjęciu. Spaliłam
wszystko, kiedy zrozumiałam, że on nie dla mnie, że niczego już mu dać
nie mogę. Dopóki mężczyzna czerpie z kobiety swe życie, i kobieta żyje.
Kiedy zauważa, że kobieta niczego już nie ma, zabija ją. Dopóki kobieta
czerpie z mężczyzny swe życie, mężczyzna czuje, że jest kochany.
Przyzwyczaja się i przestaje dawać. Kiedy kobieta zauważa, że już nie
bierze się z mężczyzny, daje mu swobodę, a sama umiera. Kobieta
umiera w każdym z tych przypadków. Ja już dawno umarłam... Umarłam
kiedy przestałam być zdradzana.’
Z kieszeni marynarki wyciągnąłem swoją fotografię.
‘Poznaje pani?’
‘Co też pan mówi, jak mogłabym poznać, przecież my...’ Mówiła nie
patrząc na zdjęcie, które trzymałem w dłoni.
‘Proszę, spójrz...’
‘Spójrz?!’ Jej oczy ślepo wypatrywały postaci na fotografii. Wzięła ją do
ręki. Gładziła palcami. Przysuwała do oczu, spoglądała przez okulary i je
zdejmując. Sciskała mocno, gniotła w dłoniach.
‘Chciałam żebyś to wszystko usłyszał, a jednak marzyłam, że pozwolisz
mi wysiąść, że nie będziesz mnie zatrzymywał. To nie miało tak być. A
Rojze, twoja piękna Rojze?’
‘Została w domu, z wnukami. Mamy czworo wnucząt - piękne żydowskie
dzieci. Najmłodszy to Aron...’
‘Aron?...’

III.
Pociąg zatrzymał się.
Szła do wyjścia. Nie chciała żebym szedł za nią. Nie chciała żebym widział,
że kuleje, że ma problemy z chodzeniem. Była starą kobietą, którą
kiedyś znałem. Kiedyś. To ja byłem tą starą kobietą.

kwiecień - lipiec 2000 r.

Opowieść Andrzejka

O Andrzejku opowiedział mi Koniecpolski. Znał jego matkę. Czuje się
trochę za Andrzejka odpowiedzialny. Zawsze go odwiedza. Czasami daje
pieniądze.
Andrzejek ma czterdzieści lat i jest analfabetą. Nikt nie nauczył go ani
czytać ani pisać. Andrzejek stworzył sobie własny świat. Mądrzejszy niż
nasze światy.
Na piecu stał garnek z zupą kartoflaną, która zaczęła już skwierczeć od
gorąca. Irenka posmakowała, czy nie trzeba dosypać soli i poczuła, że to
już. Spokojnie powiedziała do męża:
‘Zawołaj akuszerkę, to chyba już.’
Mąż Irenki wybiegł nie zakładając nawet butów. Irenka odsunęła zupę z
ognia. Kot leniwie ocierał się o jej nogi. Usiadła. Akuszerka przybiegła
natychmiast.
Bóle były coraz silniejsze. Irenka rodziła dwa dni. Mąż Irenki, klęcząc
przed cudownym obrazem, modlił się o szczęśliwe rozwiązanie.
‘Ona taka słaba, Panie. Pomóż jej.’ Kobiety w miasteczku uradziły, że
trzeba iść do Bernadki-Dziewicy, co jak za młodu obiecała, że nikomu
swojego kwiatu nie odda, tak pięćdziesiąt lat go pilnuje. Modliły się u niej,
mówiły różaniec. Tak zatraciły się w swoich modlitwach, że już nie
wiedziały, czy modlą się o Bożą pomoc, czy za Irenki duszę.
I krzyczał ktoś: ‘Syn! Syna powiła!’ Babom kamień spadł z serca. Jedna
tylko Bernadka czuła, że źle.
‘A Irenka?’ - zapytała ostatkiem sił.
‘A co ma być z Irenką ?! Śpi. Zmęczona przecie.’
Teraz baby zaczęły modlić się dziękczynnie. Chwała Panu w Niebiesiech.
Tak przyszedł na świat Andrzejek. I rósł szybko, i wesoły był. Tylko
Irenka coraz częściej chorowała, aż zapadła na suchoty. Kiedy pomarła
Andrzejek skończył lat sześć.
Nie rozumiał dlaczego mama tak leży nieruchomo i świece dokoła.
Podchodził i dotykał delikatnie jej dłoni, jej policzków. Mama nie
reagowała. Nie budziła się.
Mąż Irenki wieczorem zabrał chłopca na pole.
‘Widzisz, ta najjaśniejsza gwiazda to mama.’ Tłumaczył chłopcu z naiwną
wiarą w swoje słowa. Tak mocno chciał wierzyć, że ma rację, że Irenka
patrzy na nich. Rozrywało go od środka. Bolało. Było ciemno, więc
Andrzejek nie dojrzał łez.
Andrzejek tak nie chciał. Chciał mieć mamę blisko, chciał się przytulać.
‘Mama będzie zawsze z nami. Z tobą i ze mną. A jutro oddamy mamy
ciało Ziemi, tak by dłużej nie więziło duszy, a wtedy świecić będzie jeszcze
mocniej, będzie... najpiękniejsza.’
Andrzejek rzucił się na trumnę. Nie mógł krzyczeć. Coś zamknęło go w
sobie. Mąż Irenki wziął go na ręce, tulił. I siebie tulił Andrzejkiem.
Nocą Andrzejek uciekł z domu. Biegł polami na cmentarz. Wilki wyły. A on
biegł do swojej mamy, próbował rozkopać rękami grób. Zasnął zmęczony.
I śniło mu się pięknie. Mama w swoim czerwonym fartuchu stała nad
kuchennym piecem, mieszała w garnku, sypała zioła. ‘No, spróbuj’ Mówiła
dmuchając w jego łyżeczkę.
Rano znalazł go organista, zaniósł do domu Irenki. Chłopiec miał
gorączkę. Majaczył. Wzywał Matkę.
Po tygodniu znów spał na cmentarzu. Uciekał regularnie. Ojciec pił.
Przestał go pilnować. Przyszły mrozy. Ziemia nie dawała się rozkuć.
Andrzejek walczył zajadle z grudami. Bez skutku. Nieprzytomnego zabrało
pogotowie. Okazało się, że Andrzejek odmroził prawą dłoń.
Kolejne lata to jedno wielkie udręczenie. Andrzejek stale ucieka przed
ojcem. Śpi w drewutni. Nikogo to tak naprawdę nie obchodzi. Każdy
zastanawia się ile wart może być świat Andrzejka. W ostatecznym
rozrachunku wychodzi, że naprawdę niewiele. Bo Andrzejek ani rozmowny
nie jest, ani pisać nie umie, ani w pole się nie nadaje. A wyobraźnia?
Kogo obchodziła wyobraźnia Andrzejka? Uradzili, że najlepiej Andrzejka
gdzieś oddać, tam będzie miał lepiej. Tam będzie mu łatwiej. Oczywiście
takie są ich argumenty. Czy na pewno będzie mu łatwiej bez kota,
którego lubił trzymać na kolanach, bez pól porośniętych zbożem, bez
lasu. Dom opieki w mieście. Tylko tyle wart jest świat Andrzejka. I mówili
do Andrzejka: ‘Tam będzie ci dobrze. Tam naprawdę będziesz miał
dobrze.’ A on nie czuł, że ma tam dobrze. Uciekał do różnych ciotek. ‘Ja
tam nie chcę. Nie umiem!’ Krzyczał Andrzejek, bo był znerwicowany,
porywczy. ‘Andrzejku, nie bądź niewdzięczny... Tyle dobrego dla ciebie
zrobiliśmy wszyscy. Przyzwyczaisz się i jeszcze będziesz nam za to
dziękował. Teraz jesteś rozgoryczony, ale sam zrozumiesz.’ Nigdy nie
zrozumiał. ‘Głupie ciotki. Same niech tam pójdą, stare jędze.’ Nikt nie
znał świata Andrzejka. Nikt nie znał jego myśli. Nikt nie wiedział, że to
artysta, że poeta. Andrzejek wszystko bardzo głęboko przeżywał. Był
niesłychanie wrażliwy. Czuł całym sobą. Czuł drzewa - które były jego
najwierniejszymi przyjaciółmi. I z nimi rozmawiał. Tulił się do kory i dawał
jej swoje ciepło. Ocierał się o drzewa. Przeżywał chwile uniesienia. Leczył
chore drzewa, a kiedy był chory drzewa oddawały mu swoje życie. I w ten
sposób tworzył, choć nigdy niczego nie namalował, nigdy niczego nie
napisał. Tworzył w sobie i poprzez siebie. Andrzejek stwarzał świat.
Andrzejek określał świat.
Musiałem przerwać pisanie. Za słaby jestem na życie Andrzejka. Też
miałem kogoś takiego w rodzinie. Teraz to wróciło. Mój Andrzejek
przysyłał listy z domów opieki: “Rodzino. Przyślijcie choć parę złotych na
papierosy. Ciekaw jestem jak wasze zdrowie - czy Ciotka nie choruje. A
pozdrówcie ode mnie Wujka, może przyśle mi chociaż na te papierosy.
Koniecznie go pozdrówcie. Mnie tu dobrze. Wszystko jest, tylko na
papierosy brakuje. Może być chociaż dziesięć tysięcy, to mi ktoś kupi. Z
Bogiem.”
Ilu jest takich Andrzejków, ile będzie? Dlaczego to ich Pan sobie ukochał i
zesłał im krzyż. Bo jak mawiała moja Babcia: Pan zsyła krzyż tym,
których kocha.
Tu stawiam kropkę. To koniec opowieści Andrzejka. Nikt nie chciał
krzyżować z nim swoich dróg. Nikt. Ja też.

Pożegnanie

Czekała na Boga. Już nie była dzieciom potrzebna. Zawadzała tylko.
Czuła się też nie najlepiej. Czas najwyższy umierać – mówiła do siebie. A
co, jak mnie rozłoży, albo jak zacznę błądzić? Kto będzie miał czas się
mną zająć? Nie chcę być nikomu kłodą u nogi.

W lustrze coraz słabiej rozpoznawała patrzącą na nią kobietę.
Pomarszczoną i siwą. Uklękła przy łóżku, nad którym wisiał obraz Świętej
Panienki. Uklękła i poprosiła Boga żeby pozwolił jej umrzeć.

II

Ubrała najładniejszą suknię, w czerwone kwiaty. A co. Niech wiedzą, że
była elegancka. Długie, śnieżne włosy upięła w kok. Na policzkach roztarła
szminkę. Ostatnio była blada. Założyła “nowiusieńkie” pończochy
i “nowiuśkie” buty. Miała je założyć dopiero na odpust, ale okazja
ważniejsza. Nawet “wyparfimowała się” – to też jej słowo. Jak powita Boga,
to będzie wiedział, że ona nie byle kto.
Usiadła na łóżku. Zegar głośno odmierzał czas.
Wczoraj śnił jej się Anioł. Piękny, smukły – prawie jak panienka. I
wszystko dokoła było takie piękne – duże ogrody – i chabry i maki i róże.
Anioł nic nie mówił. Ona też nie mówiła. Nadziwić się nie mogła.
W zasadzie o niczym ważnym nie myślała. Może jedynie wspominała
Kaziula. Dobrze im było ze sobą. Podporę w nim miała. Poznali się na
tańcach w remizie. Stały z siostrą pod ścianą. Podszedł z kolegą. Nawet
przystojny był.
‘Zatańczą panie z nami?’
‘Nie. My nie tańczymy’
‘Nie tańczymy’ – potwierdziła Ira.
‘Ale może jednak?’ – odezwał się ten drugi.
‘Nie tańczymy z nieznajomymi’ – mówiła trzeźwiej.
‘Kaziul jestem. Kazimierz, znaczy się. Miło panie poznać.’
‘Zdzichu’ – dodał drugi.
Zatańczyły. Potem zapytał, czy może odprowadzić. A ona mieszkała przez
płot z remizą. A jednak odprowadzał przez trzy godziny. Spotkali się
jeszcze parę razy i dostał powołanie. Pisał. Po wojsku przyjechał i poprosił
o rękę. Zupełnie niespodziewanie.
‘Musimy się namyślić’ – powiedziała mama, jakby to o jej rękę chodziło.
Poszły do kuchni.
‘I co?’
‘Nie wiem.’
‘Podoba ci się?’
‘Podoba.’
‘Chcesz go?’
‘Bo ja wiem? Chyba chcę.’
‘Głupia jesteś. Wiesz kto on? Z Polski przyjechał. Znasz jego rodzinę?!’
‘A co rodzina?’
‘Oj, głupia. Jeszcze będziesz płakać’ – krakała mama.
Nie płakała, bo z Kaziula był chłop jak się patrzy. Wszystkie baby jej go
zazdrościły. I do tańca i do różańca. A za pracą przepadał. Tylko żył
krótko. Piorun w niego strzelił. I tyle jej po chłopie.

Ktoś zapukał do drzwi. Otworzyła.
‘Pożycz pół szklanki oleju. Sklep zamknięty’ – mówiła Wodzikowska
trzymając w ręku szklankę.
Poszła do kuchni, Wodzikowska za nią. Opowiadała o Jędrzejczakowej, co
to niby dała na zapowiedzi.
‘W tym wieku! Jeszcze jej chłopy w głowie. Jestem od niej dziesięć lat
młodsza i za dziadami się nie oglądam, a ona lata za nimi z
wywieszonym językiem. Wstydu nie ma!’ – oburzała się Wodzikowska.
Co to ją obchodziło? Przecież czekała na Boga. Dopiero teraz
Wodzikowska zauważyła odświętne ubranie.
‘Jedziesz gdzie?’
‘Czekam.’
‘Marysia przyjeżdża?’
‘Nie. Na Boga czekam.’
Wodzikowska nie zrozumiała. Obraziła się. Wyszła nie zabierając oleju.
Wychodząc mówiła jeszcze, do siebie.

Usiadła na łóżku. Ręce położyła na kolanach. Patrzyła na czas, który
płynął za oknem. Bo właśnie zmierzchało.

III

Obudziła ją burza. Pomyślała: “To pewnie Bóg”. Nawet nie wyjrzała za
okno. Spojrzała w lustro. Włosy potargane. Sukienka pognieciona. Tak
przecież nie może witać Boga. Upięła włosy. Uprasowała sukienkę w
czerwone kwiaty. Przygotowana usiadła na łóżku. Położyła ręce na
kolanach. Burza szalała. Zdziwiła się, że zegar tak cicho bije. Pewnie Bóg
tłumi czas. Spojrzała na ciemne szyby i dopiero wtedy się zerwała. Boże!
Kurnik zamknięty! Matko Bosko! Kury! Narzuciła płaszcz i wybiegła.
Kury tuliły się do siebie.
‘Moje biedactwa. Cip, cip, cip. Paniusia nie da zginąć.’
Rzuciła im trochę ziarna. Zamknęła drzwi. Długo męczyła się z kłódką, bo
klucz nie chciał wejść. Strugi deszczu spływały jej po plecach, aż na
pośladki. Gdzieś we wsi trzasnął piorun.

Rozebrała się. Założyła ciepły sweter, prezent od Marysi. Sukienkę
powiesiła na sznurku, przy piecu. Nie było mowy o umieraniu,
przynajmniej teraz.
Uklękła wpatrzona w Najświętszą Panienkę. Prosiła Boga żeby poczekał,
do jutra – aż wyschnie sukienka w czerwone kwiaty.

IV

Otwierała kurnik i skarciła się zaraz, że nie pomyślała, co się stanie z
kurkami.

V

W niedzielę ósmowym pekaesem przyjechała Ania.
Choć siedziała w oknie i wypatrywała kto idzie ze wsi, nie myślała o
gościach. A tu taka radość. Od Gwiazdki Ani nie widziała.
To dobre dziecko. Maturę w tym roku pisała. Chciała iść za doktórkę.
Najzdolniejsza z całej klasy.
Zrobiła kawę. Pogadały trochę – ale coś było z Anią nie tak. Była
zamknięta. W końcu powiedziała, że jest w ciąży.
Serce waliło coraz szybciej. Pierwszy prawnuk idzie na świat – może w
Kaziula się wrodzi.

Sierpień 1997