Wiersze

• Noc Listopadowa - Scena 6
  Stanisław Wyspiański
  W MIESZKANIU LELEWELA
  
  (Duży pokój na pierwszym piętrze. Z lewej dwa okna.
  Drzwi w głębi, wiodące do sieni. Z prawej drzwi do pokoju obok.
  Ściany żółte, pokryte szafami z półek prostych, na których stosy książek
  nie oprawionych.
  Stół, kilka krzeseł, kanapa.
  Na stole lampa, przyrządy pisarskie i rysownicze, blachy i rylce,
  medale,monety).
  
  LELEWEL JOACHIM
  (siedzi pochylony nad stolikiem)
  (w ręku trzyma monetę i szkło zwiększające)
  Czyja to może być moneta - ?
  Napis już prawie nieczytelny.
  B, O, - Bolesław - ale który?
  
  
  
  (odkłada monetę)
  (bierze książkę)
  Dla porównania weźmy dzieło...
  
  (słychać pukanie)
  (ze sieni wpada:)
  BRONIKOWSKI KSAWERY
  (zdyszany)
  Jesteś, kochany? - - biegiem pędem
  i ledwom dopadł rogu Freta.
  
  (Tuż za nim przez uchylone drzwi wchodzi:)
  
  HERMES
  (przystaje u drzwi).
  
  
  BRONIKOWSKI
  Wiesz, co się dzieje?!
  
  LELEWEL
  Ciszej. - Cicho. -
  Tam -
  (wskazuje na boczne drzwi z lewej)
  Tam mój ojciec stary - kona.
  
  BRONIKOWSKI
  Rzecz rozpoczęła się spragniona.
  Byt zaczęliśmy nieśmiertelny.
  Podchorążowie już powstali
  i wzięli Księcia lub zabili.
  Rząd trzeba złożyć, i tej chwili.
  
  LELEWEL
  Co mówisz?! - Dawno się gotuję; -
  lecz dziś - gdy chwile policzone; -
  ty wiesz, co dla tej Sprawy czuję. - -
  Gdy każda jego dzisiaj chwila
  może ostatnia być - - zmęczenie -
  bezsenne noce - wczoraj - dalej -
  już od tygodnia - jak nikogo
  nie widywałem.
  
  BRONIKOWSKI
  Dzisiaj rano
  przysięgę od nich odebrano
  w kościele - czynił to Nabielak.
  Nabielak stanął na ich czele.
  W tej chwili w ruchu miasto całe.
  A jutro już....
  
  LELEWEL
  Dzień nowy - !
  Z dawna - tak - byłem już gotowy -
  lecz dziś - co mówisz - nic nie słyszę,
  bo tam - tam jestem cały słuchem,
  bo - lada chwila - - tam jest siostra -
  czuwa - więc cicho mówić muszę,
  bo zasnął chwilę. - - - W tym, co mówisz,
  ciężar ogromny spadł na duszę.
  
  BRONIKOWSKI
  Aleś ty jeden jest, człowieku,
  konieczny. - Zebrać trzeba ludzi.
  W chwili tej, gdy się naród budzi,
  ty nie chcesz wziąć na siebie grzechu
  niedbalstwa?
  
  LELEWEL
  Innych macie.
  
  BRONIKOWSKI
  Tyś przyrzeczenie składał, bracie.
  Natychmiast zwołaj - spisz ich listę.
  Poniechaj sprawy osobiste,
  bo to jest rzecz ogromnej wagi,
  to się stać musi.
  
  LELEWEL
  To się stanie,
  co Bóg zakreślił w swojej woli,
  nie to, co człowiek zaś ma w planie.
  
  BRONIKOWSKI
  Pan nie masz prawa.
  
  LELEWEL
  Serce boli.
  Bóg wprzódy inne skreślił prawo.
  Tu moje prawo - dziś, w tej chwili
  od loża ojca pójść nie mogę.
  Nie pójdę nigdzie. -
  
  BRONIKOWSKI
  Czyś oszalał?!
  
  LELEWEL
  Nie będę mojej duszy kalał,
  i tom pamięci ojca winien,
  żem przy nim zostać dziś powinien.
  Bóg, co ojczyznę z martwych wskrzesza,
  snadż sam mnie skazał dziś w odstawę
  i innym w ręce daje Sprawę,
  a mnie z tej winy dziś rozgrzesza.
  
  BRONIKOWSKI
  Mam odejść z niczem?
  
  LELEWEL
  Z niczem - z niczem.
  
  
  BRONIKOWSKI
  Z jak strasznym mówisz to obliczem - - ?
  Ja tu biegłem i wbiegłem zdyszany,
  bom sądził, że rozum zastanę,
  że Pallas, że wróżka Ulissa
  u ciebie przebywa z Egidą -
  a widzę, że nie słuchasz Pallady,
  tylkoś wylękły, tylkoś blady,
  nie rączy, jako człowiek czynu.
  
  LELEWEL
  Nie najdziesz u mnie Pallady,
  nie najdziesz u mnie nadziei.
  Przez myśli moich ognisko
  cień przemknął się z Cheronei;
  przetom wylękły, przetom blady.
  Nie najdziesz Pallady, nadziei.
  Raczej, to widzę, Hermes nagi
  wszedł i u wrót tych z wężem czeka,
  by duszę wieść człowieka,
  gdyby dziś martwe ojca ciało
  w mym ręku syna - tam ostało.
  Dopokąd Bóg ten wrót mych strzeże,
  dostępu nie ma tu Bóg inny.
  Sądź przeto, bracie, czym jest winny - ?
  Dzisiaj nic nie wiem, nie pamiętam.
  Wszystko na dzisiaj we mnie zmarło
  i łzy.... ściskają....
  
  BRONIKOWSKI
  (odchodzi).
  
  LELEWEL
  Bądź zdrów. -
  
  
  
  (słucha pode drzwiami pokoiku ojca)
  (wraca do stolika)
  (usiada)
  (bierze monetę i szkło zwiększające)
  
  Bolesław - ale który - ?
  Napis - i rycerz na koniku -
  z mieczem i tarczą - gwiazda z boku.
  Wykopalisko. - Przerysuję.
  Z rysunku łatwiej wymiarkuję. -
  (rysuje)
  
  Cięży głowa.
  Niejasno widzę. - Kształt się gubi.
  (przestaje rysować).
  
  HERMES
  (idzie w kierunku pokoiku bocznego).
  
  
  LELEWEL
  (zamyślony)
  Któż - ? Czartoryski - ja - Niemcewicz. -
  Lubecki może - ? - Rzecz się złoży.
  Sejm trzeba zwołać. - - Palec Boży. -
  Chłopicki! - - Sprawa się zaczyna.
  Późno.
  
  (patrzy ku zegarowi)
  Już dziewiąta godzina.
  
  HERMES
  (wchodzi we drzwi z prawej)
  (do pokoiku ojca Lelewela).
  
  
  LELEWEL
  (wstaje)
  (chwieje się)
  (idzie do okna)
  (stoi chwilę przy oknie)
  (odchodzi od okna)
  (ku stolikowi)
  (usiada)
  (zegar poczyna bić dziewiątą).
  (Ze drzwi z prawej)
  (wychodzi:)
  HERMES
  (prowadząc starego Ojca Lelewela).
  
  OJCIEC
  (idący za Hermesem ku drzwiom w głębi)
  (zatrzymuje się w pół drogi)
  (poza krzesłem syna).
  
  OJCIEC
  Nie czekaj, stamtąd nikt nie wraca.
  Żywemu tobie żywa praca.
  Nie czekaj - jestem marny cień
  i zgasnę, skoro błyśnie świt.
  Padam, jak pada stary pień,
  skruszały, zgnębion wielą lat.
  Bierz jeno żywą szybką myśl
  i gotuj Czyn, i sposób Czyn
  spólnością, zgodą kurnych chat.
  Goń szybką myśl - myśl lotny puch,
  przegania wichrem świat.
  O spiesz, o spiesz, myśl lotny puch,
  gnana w przestrzeniach wichrem burz.
  Ockniesz się jutro w klątwie strat,
  a wtedy pojmiesz głębie win:
  czym będzie jutro, czym jest dziś,
  gdy błyśnie szary świt....
  
  LELEWEL
  (zadumany)
  Jak starożytny grecki mit,
  nieznany mężom życia bieg
  i niezgadniony kresny czas,
  gdy Kloto dzierga krosien ścieg.
  Dzisiajże starzec ciężko legł,
  gdy się obudzą żądza mas
  i pędem rwie, i naprzód rwie
  spólnością wszystkich klas.
  Trzebaż, abym ja ognia strzegł,
  a ręce moje załamane
  u wrót grobowca, który sypię
  ojcu - mnież cieszyć się na stypie?
  
  OJCIEC
  O, żegnaj, lice zadumane -
  żegnaj, w dalekie idę kraje
  na elizejskie ciche gaje
  i wzrok się myli, oczy lsną
  i ledwie syna cię poznają,
  bądź zdrów - o, nie plam ty się krwią - !
  
  LELEWEL
  (wstaje)
  Czemuż to ręce załamane?
  Mój czyn - tam - znak - ostatni kres,
  tam krew - mój ojciec kona tam
  i ja w ustawnym żalu łez.
  O precz - o precz - wyzwolin mnie,
  bo mię ten ciężar łzawy gnie.
  Ja nie chcę łez - chcę krwi, chcę krwi! -
  - Ojcze!
  
  OJCIEC
  O, nie plam ty się krwią -
  
  LELEWEL
  Chcę krwi - ach, głos - czyj szept, czyj cień
  Po szybach wicher brzękiem gra,
  na ulicach się huragan zrywa.
  Tłum ludzi pędzi - tam, to tu -
  Zmęczonym tak - o, snu - o, snu -
  bezsennych nocy tyle,
  a tam się obudzą za chwilę,
  tam wstają, gonią, rodzą myśl,
  budują państwo - ognia żec! -
  O, czemuż mnie nie wolno biec - ?
  
  OJCIEC
  Odchodzę precz, odchodzę precz -
  próżno mnie twego serca strzec.
  
  LELEWEL
  Dzielą poczęli dziś część lwią.
  
  OJCIEC
  Synu, o, nie plam ty się krwią.
  
  LELEWEL
  Wolność, dziś święto, dzisiaj czyn.
  Myśl lotny puch - ulata precz -
  tam Polska już poczęta rzecz.
  
  OJCIEC
  Byłeś mi wdzięczny syn...
  
  LELEWEL
  Precz Izy, precz smutku, precz, precz żal;
  już myśl poczęła wielką rzecz,
  myśl lotna, ścigła - precz łzy, precz...
  
  OJCIEC
  We wieczność idę, w dal.
  
  LELEWEL
  Potęgę sił mi tęgich daj!
  Przemóc obawy, troski, znój,
  biec tam, gdzie ma się zacząć bój,
  a Polska państwem letnich snów!
  
  OJCIEC
  (oddala się ku drzwiom w głębi, za Hermesem)
  W spokojów wiecznych idę gaj.
  Bądź zdrów, bądź zdrów, bądź zdrów.
  (przepada we drzwiach).
  
  
  LELEWEL
  (odwraca się)
  (spostrzega drzwi otwarte)
  Ha! Co to - !? Czy kto przyszedł znów
  mnie wzywać - co to? - Pusta sień.
  
  (Z pokoiku z lewej wchodzi)
  SIOSTRA LELEWELA
  (znużona).
  
  
  LELEWEL
  (patrząc na nią)
  Mój ojciec!!! -
  
  (w kierunku drzwi)
  Ojca mego cień!
  
  SIOSTRA
  (wskazując drzwi pokoiku)
  (niepewne cicho)
  Śpi - śpi - -
  
  LELEWEL
  (cicho w myślach)
  Wiem, wieczny to już sen.
  
  SIOSTRA
  Nie śmiałam dotknąć skroni, czoła. -
  
  LELEWEL
  (chce coś mówić).
  
  SIOSTRA
  Ciszej. - -
  
  LELEWEL
  Głos zbudzić go nie zdoła.
  Duch jego odszedł już daleko.
  
  (wchodzą oboje do pokoiku ojca)
  (skąd tejże chwili Lelewel wraca).
  
  SIOSTRA
  (wraca i zatrzymuje się w progu pokoiku)
  Patrz, łzy z przymkniętych powiek cieką...
  
  LELEWEL
  Ostatnie jego do nas słowa...
  
  SIOSTRA
  Był ktoś u ciebie - wejść nie śmiałam,
  lecz uchyliłam drzwi na chwilę.
  Odeszłam odeń tylko tyle,
  co was u drzwi słuchałam.
  Prot właśnie nadejść miał w tej porze,
  więc chciałam z nim prześcielić łoże,
  bo sama nie byłabym w stanie... -
  Skończyła się już nasza trwoga -
  gdy odszedł duch do Boga.
  
  (Przez otwarte drzwi z korytarza wpada:)
  
  PROT, BRAT LELEWELA
  (przejęty radością)
  (gdy ma wybuchnąć potokiem stów)
  (z wieścią z miasta)
  (słowa mu giną i martwieją na widok brata i siostry)
  (stojących bez ruchu).
  
  
  NIKE SPOD CHERONEI
  (wbiega tuz za nim)
  (i przesłaniając go ręką w gwałtownym ruchu)
  (mówi za niego:)
  
  
  Radość wam wróżę!
  Umarli biorą róże!!
  Mrą wasi wrogowie
  i waszych świętości stróże
  walczą! Idą w honorze!
  Więzy zerwane!
  
  Śmierć kosi! Przez ten dom dąży!
  Zbudź się ludom chorąży!
  Śmierć tobie wzięła trud
  i ciężar, co ciąży.
  Zbrój się w męczarni ducha!
  Tam krew i zawierucha!! - - -
  Czyż wy zdeptać miłości niezdolni?! -
  Wy dziś już - wolni!!
  
  
  
  (Bębny wojsk przechodzących daleko w ulicach).